Son zamanlarda gündemden düşmeyen İran 1923'e kadar Türk devletlerinin hüküm sürdüğü bir ülkeydi. İşin gerçeği memleketimizde İran pek tanınmayan çoğu zaman da yanlış tanıtılma çabasına maruz kalan bir ülke konumundadır. Herhalde bu, 1979 İran İslam devriminin, yüzyıllardır Türkiye nin ezeli rakibi konumunda olmasının ve mezhep ayrılığının etkisi olmalıdır. Ancak gerçekte iki toplumun benzer özellikleri çok fazladır. Örneğin bir çoğumuz bugün İran'ın üçte birinin Türk olduğunu bilmeyiz. İran'ın 1923' e kadar Türk asırlarca Türk devletleri tarafından yönetildiği yeni bir bilgi olarak algılanmaktadır. Azerbaycan için bir millet iki devlet tanımı yapanlar 5-6 kat daha fazla Azerinin yaşadığı İran için benzer cümleler kurmuyorlar. Bu yüzden İran tarihine kısaca bakmakta fayda var.
73 milyon nüfusa sahip İran' da 20-25 milyon Azeri Türk yaşıyor. Ayrıca ilave olarak birkaç milyon Türkmen kimliğini kaybetmek suretiyle İranlı haline gelmiş durumdadır. Ancak din ve özellikle mezhep kimliği önde olduğu için etnik kimlikler baskı altındadır. Bu yüzden İran'da önemli sayıda Arap, Kürt ve Gilaki-Mazandarani toplulukları bulunmasına rağmen önemli etnik sorunlar yaşanmamıştır. İran'lılar yaklaşık 3 bin yıllık yerleşik bir kültüre sahip önemli bir devlet geleneğinin hakim olduğu bir toplumdur. Dini lideri Ayetullah Ali Hameney ve son seçimlerde Cumhurbaşkanı adayı olan Mir Hüseyin Musavi Türk asıllı olup uzaktan akrabadırlar.
Bu yazıyı okuyan aşağıdakileri de okur;
İran'da 25
Türkiye Xalqı
İran' da tanıdığım Türkler
Türk Devri
İran'daki ilk Türk devleti Gazneliler'dir. Büyük Selçuklular 1040 yılındaki Dandanakan Muharebesinden sonra İran'ın büyük bir bölümünde hüküm sürdüler. Daha sonra Türk atabeylikleri ve yine bir Türk devleti Harezmşahlar (Harzemşah) iktidara geldiler. 13. yüzyılın başından itibaren ise Moğol egemenliği kuruldu. İlhanlı Devleti ise 14. yüzyılın ortalarına kadar hakimiyetini devam ettirdi ve sonra Celayirli Devleti kuruldu.
14. yüzyılın sonlarında İran'ı da ele geçien Timur' un İran'daki saltanatına 15. yüzyılın ortasında Güneydoğu Anadolu'da yerleşik Karakoyunlu Türkleri tarafından son verildi. 1467'e kadar ülkeyi yöneten Karakoyunlular iktidarı, yine Anadolu'da Diyarbakır ve çevresinde yaşayan Akkoyunlu Türkmenlerine bıraktılar. Akkoyunlu Devleti de yine Anadolu'dan İran'a gelen Türkmen aşiretleri tarafından yönetimden uzaklaştırıldı ve 1501 yılında İran Safevi Devleti kuruldu.
Safevilerin lideri Şah İsmail'di ve kurucu aşiretler Sivas, Maraş, Antalya, Amasya ve Tokat gibi bölgelerden, Erdebil'de bulunan şeyhlerinin daveti üzerine İran'a giden Anadolu Türk'leri idi. Safevi Devleti, 1736'da hakimiyetini yitirdi ve İran'da başka bir Türk devletinin, Karamanoğullarının da ataları olan Avşarlar'ın iktidarı başladı. Nadir Şah'ın ölümüyle Avşar hakimiyeti yerini, Lur asıllı Zend hanedanına bıraktı. Ağa Muhammed Han, 1779'da Zend hanedanını sıkıntılarından faydalanarak İran'da Kaçar hakimiyetini başlattı. Lur'ların Siraz'ı yerine Tahran'ı başkent yaptı.
Fransa, İngiltere ve Rusya 19 yüzyıldan itibaren İran'da güç mücadelesine girdiler. Kaçar hanedanı ise yabancı güçlerle mücadelesinde başarılı olamadı. 1921 yılında Kazak komutan Rıza Han, Seyyid Ziyaeddin Tabatabaee ile işbirliği yaparak darbe gerçekleştirdi. Silah ve mühimmat desteğini İngiliz'lerden almıştı. Ordu komutanı olan Rıza Han birkaç ay sonra başbakan Seyid Ziyaeddin Tabatabaee'yi tasfiye ederek yerine geçti. Ahmed Şahın 1923'de İran'dan kaçmasıyla birlikte yönetimi tamamen eline geçiren Rıza Han Aralık 1925'te kendini şah ilan etti. Böylece İran asıllı Pehlevî hanedanı Türk dönemini bitirdi.
14. yüzyılın sonlarında İran'ı da ele geçien Timur' un İran'daki saltanatına 15. yüzyılın ortasında Güneydoğu Anadolu'da yerleşik Karakoyunlu Türkleri tarafından son verildi. 1467'e kadar ülkeyi yöneten Karakoyunlular iktidarı, yine Anadolu'da Diyarbakır ve çevresinde yaşayan Akkoyunlu Türkmenlerine bıraktılar. Akkoyunlu Devleti de yine Anadolu'dan İran'a gelen Türkmen aşiretleri tarafından yönetimden uzaklaştırıldı ve 1501 yılında İran Safevi Devleti kuruldu.
Safevilerin lideri Şah İsmail'di ve kurucu aşiretler Sivas, Maraş, Antalya, Amasya ve Tokat gibi bölgelerden, Erdebil'de bulunan şeyhlerinin daveti üzerine İran'a giden Anadolu Türk'leri idi. Safevi Devleti, 1736'da hakimiyetini yitirdi ve İran'da başka bir Türk devletinin, Karamanoğullarının da ataları olan Avşarlar'ın iktidarı başladı. Nadir Şah'ın ölümüyle Avşar hakimiyeti yerini, Lur asıllı Zend hanedanına bıraktı. Ağa Muhammed Han, 1779'da Zend hanedanını sıkıntılarından faydalanarak İran'da Kaçar hakimiyetini başlattı. Lur'ların Siraz'ı yerine Tahran'ı başkent yaptı.
Fransa, İngiltere ve Rusya 19 yüzyıldan itibaren İran'da güç mücadelesine girdiler. Kaçar hanedanı ise yabancı güçlerle mücadelesinde başarılı olamadı. 1921 yılında Kazak komutan Rıza Han, Seyyid Ziyaeddin Tabatabaee ile işbirliği yaparak darbe gerçekleştirdi. Silah ve mühimmat desteğini İngiliz'lerden almıştı. Ordu komutanı olan Rıza Han birkaç ay sonra başbakan Seyid Ziyaeddin Tabatabaee'yi tasfiye ederek yerine geçti. Ahmed Şahın 1923'de İran'dan kaçmasıyla birlikte yönetimi tamamen eline geçiren Rıza Han Aralık 1925'te kendini şah ilan etti. Böylece İran asıllı Pehlevî hanedanı Türk dönemini bitirdi.
